De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Een spannend feuilleton in acht afleveringen van de hand van Isabelle Bambust.
In de vorige aflevering peddelden we stroomopwaarts. We zagen hoe rechters o.a. in Frankrijk, Nederland en België vertaalkwaliteit stroomopwaarts beoordelen.
In deze vierde afdeling peddelen we stroomafwaarts. Hoe pakt de rechter de controle van de vertaalkwaliteit stroomafwaarts aan? Peddelt u nog mee?
Gent, Isabelle Bambust - Stroomopwaartse kwaliteitscontrole (‘en amont’) voert eigenlijk tot een natuurlijk garantiegevoel met betrekking tot de vertaling. “Alleen reeds investeren in een kwaliteitsvolle selectie en rekrutering van vertalers vormt een garantie op kwaliteit.”(26) Vanuit de transcendente kwaliteitsbenadering zou deze stroomopwaartse controle tot kwaliteitsvolle vertalingen moeten leiden.
Toch weten we allemaal dat dit in de werkelijkheid niet altijd het geval is. In bepaalde zaken gebeurt er ook een stroomafwaartse controle op de concrete kwaliteit van een vertaling. Deze controle gebeurt dan vanuit een productbenadering. Maar...
Zoals de geboeide lezer intussen weet, maakt Isabelle Bambust een onderscheid tussen wat ze vertaalkwaliteit ‘en amont’ of stroomopwaartse vertaalkwaliteit noemt, en vertaalkwaliteit ‘en aval’ of stroomafwaartse vertaalkwaliteit.
Stroomopwaartse vertaalkwaliteit is kwaliteit op een abstract vormelijk niveau: de vertaling is kwaliteitsvol als ze voldoet aan vooraf voorgeschreven kwaliteitsvereisten ten aanzien van de vertalers en tolken, aan verplichte inschrijvingen in registers, aan voor te leggen diploma’s.
Bij stroomafwaartse vertaalkwaliteit wordt gekeken naar de concrete kwaliteit van de vertaling.
De transcendente kwaliteitsbenadering en de productbenadering zijn benaderingen uit het domein van het kwaliteitsmanagement. Isabelle Bambust past ze toe op de vertaalsector en in de rechtbank. Ze vormen de rode draad in dit feuilleton. (zie aflevering 1)
Wanneer de beoordelaar zelf geen ‘meester’ is
Niet iedereen kan een kwalitatief beoordelaar van de vertaalkwaliteit zijn. Om een volledige beoordeling van de vertaalkwaliteit te kunnen maken moet de beoordelaar immers de bron- en doeltaal meester zijn. In het andere geval blijft het controleerbare deel beperkt tot de kwaliteit van de doeltekst.
Zo zou de rechter bij een grondige beoordeling van de concrete vertaalkwaliteit vaak noodgedwongen een beroep op een deskundige moeten doen.
‘Klant’ tevreden, iedereen tevreden?
Er bestaat een praktische piste die zegt dat er geen probleem is met de vertaalkwaliteit, wanneer er ‘klanttevredenheid’ is, customer satisfaction.(27) Deze piste steunt dus op de gebruikersbenadering: het perspectief van de gebruiker als voornaamste invalshoek voor de beoordeling van de vertaalkwaliteit.
Ik vraag mij daarbij af wie de customer dan precies is. Is het de opdrachtgever, of de uiteindelijke bestemmeling/gebruiker van de vertaling, of de betaler van de vertaling?
Ook bij die customer satisfaction is helemaal niet zeker of de gebruiker van de vertaling zelf capabel is om een geldig kwaliteitsoordeel te vellen. Zonder kennis van de brontaal zal ook hij alleen de doeltekst kunnen controleren.
Hij zal bijvoorbeeld kunnen nagaan of de doeltekst vlot geschreven is, of er een betekenis aan te geven is, of de zinsbouw juist zit, of het taalgebruik goed is. Maar daar blijft het ook bij. Er is geen controlebinding met de brontekst.
Het zou dus kunnen dat zijn satisfactie enkel imaginair is. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat bepaalde belangrijke gegevens van de brontekst helemaal niet in de doeltekst werden vertaald, maar dat de gebruiker dit dus zelf niet kan achterhalen.(28)
Tevredenheid van de gebruiker in de gerechtelijke wereld
Het concept van de ‘klanttevredenheid’ kan in bepaalde domeinen, zoals in de gerechtelijke wereld, principieel uitgesloten zijn. In strafzaken heeft namelijk de rechter een ultieme bewakersrol over de rechten van de partij. Daarmee heeft de rechter ook een soort van verantwoordelijke eindcontrole op de vertaalkwaliteit.
We krijgen hier wel te maken met een moeilijke grens, want vaak wordt toch ook een duidelijke reactie van de partij verwacht (gebruikersbenadering). Ter illustratie bekijk ik hierna een Franse, twee Nederlandse en vier Italiaanse zaken.
De partij talmt met haar reactie – een Frans voorbeeld
Zo lees ik in het arrest van het Franse Hof van Cassatie(29) van 8 juni 2016 dat “(…) si M. Y...conteste désormais devant la chambre de l’instruction la compétence de M. Z... et sa maîtrise de la langue russe, en invoquant, notamment, “des prestations manifestement insuffisantes”, force est de constater, d’une part, que contrairement aux dispositions de l’article D. 594-2 du code de procédure pénale, aucune observation aux fins de contester la qualité de l’interprétation n’a été mentionnée dans le procès-verbal d’audition ou versée au dossier de procédure établie par les services de police, et que, d’autre part, au moment de sa comparution devant le parquet général, puis devant le magistrat désigné par le premier président de la cour d’appel d’Aix-en-Provence, le 26 septembre 2015, l’intéressé, qui était alors assisté d"un avocat et d’un autre interprète en langue russe, cette fois inscrit sur les listes établies par la cour d’appel d’Aix-en-Provence, n’a pas formulé la moindre remarque ou objection concernant la qualité de l"interprétation effectuée par M. Z...” (eigen aanduiding in het vet).
De partij talmt met haar reactie – Nederlandse voorbeelden
Een ander voorbeeld is een uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam.(30) Een partij klaagt tijdens de beroepsprocedure over de kwaliteit van de vertaling van een verslag. De boodschap van het arrest is dat de partij al in haar verweerschrift in deze beroepsprocedure haar visie op dit probleem had moeten weergeven.
Verder is er ook een uitspraak van de rechtbank Noord-Nederland.(31) De rechter zou de raadsman van de verzoeker belemmerd hebben om een toelichting te geven. Deze toelichting betrof onderdelen van antwoorden van de verzoeker die verloren gingen tijdens het vertalen van de antwoorden door de tolk. Deze klacht wordt gedaan naar aanleiding van een procedure van wraking van de rechter. De rechtbank Noord-Nederland betreurt dat de kwaliteit van de vertaling van de antwoorden pas na de indiening van het wrakingsverzoek aan de orde werd gesteld. Het vertaalprobleem had ter zitting zelf aangebracht moeten worden.
De partij talmt met haar reactie – Italiaanse voorbeelden
In vier zaken stelt het Italiaanse Hof van Cassatie dat het opgeworpen gebrek aan vertaalkwaliteit door de partij niet concreet werd vermeld. Daardoor werd volgens het hof de concrete schending van de rechten van verdediging niet aangetoond.(32)
Een klachtrecht in de Europese Richtlijn in strafzaken
Sinds de Europese richtlijn 2010/64 betreffende het recht op vertolking en vertaling in strafprocedures moeten we rekening houden met een klachtrecht van de partij bij eventuele wankwaliteit van een vertaling.
Ook hier weer hetzelfde probleem: de betrokken partij zal zich vaak niet bewust zijn van een probleem. Verder vraag ik mij af of en op welke manier de partij over deze klachtmogelijkheid wordt ingelicht.
Enige tijd geleden deed ik een kleine rondvraag bij enkele Nederlandstalige Belgische parketdiensten. Ik vroeg naar het aantal binnengekomen klachten over de kwaliteit van vertalingen. Behalve een antwoord van het parket Halle-Vilvoorde leverde mijn rondvraag niets op. In een mailbericht van 8 augustus 2017 antwoordt het parket Halle-Vilvoorde mij dat tot op die datum nog geen klachten over de kwaliteit van vertaling werden ontvangen. Is dit verontrustend? Of net niet, ervan uitgaande dat alle vertaal- en tolkprestaties perfect zijn verlopen.
Ik merk op dat dit klachtrecht deels overeenkomt met een gebruikersbenadering van kwaliteit. Inderdaad, het is de gebruiker die kan klagen over de kwaliteit. Doch gaat het slechts gedeeltelijk om een gebruikersbenadering, omdat de uiteindelijke beslissing over de kwaliteit bij een gerechtelijke autoriteit zal liggen en niet bij de rechtzoekende gebruiker. Enkel het initiatief tot het klachtrecht over de kwaliteit ligt bij de gebruiker.
Klachtrecht of klachtplicht?
Ik ben benieuwd hoe dit klachtrecht zich tot de algemene bewakersrol van de strafrechter verhoudt. Gaat de verplichte algemene bewakersrol nu niet systematischer eroderen, wanneer de rechter merkt dat er geen klacht over de kwaliteit van de vertaling werd ingesteld? Ik vrees inderdaad dat de gerechtelijke autoriteiten sowieso een klacht zullen verlangen.
Een materieel onmogelijke stroomafwaartse controle
Soms is het door een materieel beletsel onmogelijk om een controle op de vertaling uit te oefenen.
Zo wordt in de zaak Lubanga Dyilo voor het Internationaal Strafhof het volgende probleem opgeworpen: “En ce qui concerne la traduction, je ne sais pas si le problème est insurmontable, mais la situation fait en sorte que l’on peut uniquement entendre la voix du traducteur. Il n’est donc pas possible de vérifier, au fur et à mesure, la qualité de l’interprétation, ou des erreurs. La seule chose que l’on peut avoir, c’est la traduction, ou choisir, évidemment de l’entendre en swahili, mais on ne peut pas évaluer la qualité de la traduction selon ce qu’on a entendu ce matin.”(33)
Een terugkerend probleem vinden we ook bij Nederlandse processen-verbaal die door sociaal-rechercheurs bij huisbezoeken worden opgesteld. Dat gebeurt direct in het Nederlands en met bijstand van een tolk. Er is dus geen geschrift in de vreemde taal.
In een uitspraak van 5 oktober 2010(34) werpt een gecontroleerde partij op dat de verklaringen niet bruikbaar zijn, omdat ze door de tolk niet juist vertaald zouden zijn, en omdat de verklaring onder druk tot stand is gekomen.
De Centrale Raad van Beroep stelt vast dat “de verklaringen door twee sociaal-rechercheurs op ambtsbelofte zijn opgemaakt, dat deze door de tolk zijn medeondertekend, (…) dat appellant heeft volhard in de aan hem voorgelezen verklaring en dat appellant bij zijn weigering om deze te ondertekenen geen gewag heeft gemaakt van problemen met de vertaling.”
De Centrale Raad van Beroep steunt dus op de vaste rechtspraak die uitgaat van de juistheid van de door de opsporingsambtenaren op ambtsbelofte opgemaakte processen-verbaal. Daar sta je dan…
In de volgende aflevering kijken we mee over de schouder van de rechter die geconfronteerd wordt met tolkprestaties van verschillende kwaliteit.
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 1: Fields & co
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 2: vertaalkwaliteit in de gerechtelijke wereld
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 3: stroomopwaartse vertaalkwaliteit
Aflevering 4
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 5: de rechter en de kwaliteit van tolkprestaties
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 6: de rechter en de vertaalkwaliteit van stavingsstukken
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 7: de rechter en vertaalde verzoeken, oproepingen en beslissingen
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 8: de rechter en de vertaalkwaliteit als voorwerp van het materiële geding
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - conclusies
(26) Zie bijvoorbeeld ook over de vertalingen in het Europees Parlement, V. MAVRIČ, “Le multilinguisme au Parlement européen”, R.A.E.-L.E.A. 2016, nr. 3, 344: “Investir dans un bon recrutement est (…) déjà une garantie de qualité."
(27) M. MAGRIS, “La valutazione della qualità della traduzione nella teoria e nelle pratica” in G. BENELLI en G. TONINI (eds.), Studi in ricordo di Carmen Sànchez Montero, Trieste, EUT Edizioni Università di Trieste, 2006, 183-189.
(28) Zie P. FIELDS, D. HAGUE, G.S. KOBY, A. LOMMEL, A. MELBY, “What is Quality? A Management Discipline and the Translation Industry Get Acquainted”, Revista Tradumàtica: tecnologies de la traducció, 2014, 409: “(…) [E]nd-users suffer from a fundamental lack of source-text competence and cannot determine whether the target text actually represents the source-text meaning.”
(29) Hof van Cassatie (Frankrijk) 8 juni 2016, nr. 16-81756.
(30) Gerechtshof Amsterdam (Nederland) 22 april 2016, nr. 200.172.375/01 OK.
(31) Rechtbank Noord-Nederland (Nederland) 26 augustus 2013, nr. C18/142961/PR RK 13-314.
(32) Hof van Cassatie (Italië) 29 oktober 2015, nrs. 559-562.
(33) Internationaal Strafhof, Chambre de première instance 1, Procureur/Thomas Lubanga Dyilo, ICC-01/04-01/06.
(34) Centrale Raad van Beroep (Nederland) 5 oktober 2010, nr. 08-3802 WWB.