De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Een spannend feuilleton in acht afleveringen van de hand van Isabelle Bambust.
In de vorige aflevering moest u samen met de rechter oordelen over vertaalde verzoeken, oproepingen en beslissingen.
In deze achtste aflevering komt u als vertaler zelf voor de rechter. U komt midden in een auteursrechtelijk conflict terecht en bovendien duikt er een probleem met uw contractuele aansprakelijkheid op.
De contractuele aansprakelijkheid van de vertaler
Gent, Isabelle Bambust - Een uitspraak van de Rechtbank Overijssel(68) gaat over de opdrachtgever van de vertaling van het boek Beautiful Holland, die niet tevreden is met het werk van het vertaalbureau.
De rechter stelt uitdrukkelijk dat het vertaalbureau de tevredenheidsgarantie duidelijk niet heeft waargemaakt. Er zijn, aldus nog de rechter, voldoende gemotiveerde en onderbouwde klachten.
Toch is het de vraag of dit ten aanzien van het vertaalbureau tegengeworpen kan worden.
De rechter besluit van niet; het vertaalbureau heeft niet de gelegenheid gekregen om de beweerdelijk gebrekkige vertaling te herstellen.
Op grond van de contractuele voorwaarden verwachtte het vertaalbureau concrete en voldoende gespecificeerde klachten en voldoende tijd om het herstel te bewerkstelligen. De opdrachtgever bleef op dit punt in gebreke. Het vertaalbureau heeft geen, of in ieder geval veel te laat, voldoende concrete en specifieke klachten ontvangen en evenmin een termijn om de onregelmatigheden te herstellen. Hierdoor is er nooit een verzuim ingetreden en ontstaat er dus ook geen aansprakelijkheid voor schadevergoeding.
Een half dozijn opmerkingen
Een lezing van a tot z van dit vonnis lokt bij mij een zestal overwegingen uit.
Ten eerste blijkt uit het feitenrelaas dat de opdrachtgever van de vertaling op twee sporen handelt. Enerzijds is hij niet tevreden met de vertaling, anderzijds is zijn uiterlijke handelswijze hiermee in strijd. Inderdaad, hij steekt de hele publiciteitsmolen voor het boek in gang, en hij laat het boek in verschillende talen verschijnen. De rechter spreekt zelf over het “voorgenomen (ambitieuze) tijdpad van de boekpublicatie” aan het adres van de opdrachtgever. Ook wacht de opdrachtgever veel te lang met concrete aanwijzingen van vertaalonregelmatigheden.
Ten tweede is er een groot gebrek aan traagheid bij beide partijen. Dit blijkt uit het soms onzorgvuldig taalgebruik in het mailverkeer.
Ten derde is het opvallend dat het vonnis niet het geringste concrete voorbeeld van wanvertaling geeft, al was het maar ter illustratie.
Ten vierde merk ik op dat de partijen via hun bewijsvoering allebei hun gelijk halen: de opdrachtgever legt de vertalingen voor aan experten-buitenstaanders die vinden dat de kwaliteit van de vertalingen onvoldoende is. Het vertaalbureau legt de vertalingen voor aan experten-buitenstaanders die vinden dat de kwaliteit van de vertalingen wel voldoende is…
Ten vijfde blijft het voor mij moeilijk om te aanvaarden hoe de rechter hier geen mogelijkheid heeft om zelf tot de essentie van de vertaalkwaliteit door te dringen. Hij kan immers niet anders dan eerst rekening te houden met de contractuele voorwaarden tussen de partijen.
Ten zesde zou ik durven te hopen dat afnemers van het boek die de kwaliteit van de vertaling ondermaats vinden zich collectief tot de opdrachtgever zouden richten.
Het laatste woord ligt bij le centre national du livre
In een Frans cassatie-arrest van 27 juni 2006(69) gaat het over een contract tussen een uitgever en een vertaler die een Engels boek in het Frans moet vertalen.
In dit contract staat dat de uitgever het recht heeft om op kosten van de vertaler noodzakelijke wijzigingen aan de vertaling aan te brengen, wanneer de vertaling niet zou stroken “aux exigences de correction et de style d’un travail littéraire consciencieux et soigné”. De vertaler vindt dit een ongeldige clausule.
Dit argument neemt het Hof van Cassatie niet aan omdat de overeenkomst werd gesloten toen de vertaling nog niet was verricht, en de opdrachtgever van de vertaling wel degelijk het recht had om een dergelijke clausule te bedingen.
Als bewijs van wankwaliteit volstaat voor het Hof van Cassatie de vaststelling van het hof van beroep dat de uitgever aanpassingen aan het werk heeft aangebracht, nadat “le centre national du livre, tiers aux parties, eût donné un avis circonstancié sur l’absence de qualité de cette traduction, en indiquant que celle-ci ne rendait pas justice au livre et “donnait une impression de paresse mais aussi de maîtrise insuffisante de la langue française”.” Ook in deze gerechtelijke beslissing vind ik geen concrete aanduiding van wankwaliteit terug.
De soevereine rechterlijke beoordeling van het bewijs
De aansprakelijkheid van de vertaler kan ook binnen het kader van een arbeidscontract in het geding komen. Dit is het geval in een zaak die door het Franse Hof van Cassatie op 4 januari 2000 werd beslecht.(70)
Een ingenieur in dienstverband moet onder meer technische documenten vertalen. Een van de motieven bij de opzegging van het contract door de werkgever is de slechte kwaliteit van de technische vertalingen. Tijdens de procedure brengt de ingenieur zijn vertalingen als tegenbewijs aan. Het hof van beroep zou die vertalingen niet onderzocht hebben. Het Hof van Cassatie gaat niet verder dan de vaststelling dat het hof van beroep alle bewijsmiddelen soeverein heeft gewaardeerd en dus een wettige beslissing heeft genomen.
De beoordeling van een taalsubsidieaanvraag
Een uitspraak van de Rechtbank Den Haag uit 2009 werpt een blik op de beoordeling van een vertaalsubsidieaanvraag.(71)
De toenmalige Stichting Fonds voor de Letteren (voorganger van het ‘Nederlands Letterenfonds’) kent een subsidie pas toe als er rond een voorgesteld vertaalproject voldoende positieve verwachtingen zijn. Daarbij staat de kwaliteit centraal. Zo speelt onder meer de verwachting over het vertaalresultaat mee, op basis van de vertaalkwaliteit van al eerder gepubliceerde vertalingen. Bij de beoordeling van deze vertaalkwaliteit hanteert het Fonds de categorieën ‘goed’, ‘redelijk of voldoende’, ‘matig of voldoende’ en ‘slecht’. De toekenning kan slechts gebeuren als het gemiddelde oordeel ‘redelijk of voldoende’ is.
In het betrokken dossier zijn er volgens het Fonds geen voldoende positieve verwachtingen over de vertaalkwaliteit uit het Engels.
De motivering van de beoordeling wordt niet automatisch afgeleverd aan de subsidieaanvrager. “Bij een toewijzend besluit ervaren veel auteurs de motivering als overbodig, terwijl een spontane motivering van een afwijzend besluit als (te) belastend wordt ervaren.”
In het voorliggende geval werd later toch een nadere motivering naar de aanvrager gestuurd. Volgens de rechtbank volstaat die motivering. De bewoordingen van de rechter zijn interessant: “In gevallen als het onderhavige, waarbij het gaat om objectivering van naar hun aard subjectieve oordelen die zich niet licht in woorden laten (samen)vatten, kunnen aan de door verweerder ingewonnen adviezen slechts beperkte motiveringseisen worden gesteld. Het gaat erom dat de aanvrager enigermate inzicht wordt verschaft in de gedachtengang [sic](72) die eraan ten grondslag ligt (…).”
De kwaliteit van vertalen in een auteursrechtelijk conflict
Een vertaling is in de auteursrechtelijke betekenis van het woord een reproductie. De reproductie valt onder het auteursrecht. Het originele werk moet met zijden handschoenen aangepakt worden.
Een Frans cassatie-arrest van 30 januari 2014(73) schetst het verhaal van een journalist. Deze klaagt over het feit dat de uitgever van zijn artikels de uitgaverechten zonder zijn toestemming aan een Braziliaans magazine heeft overgedragen. De artikels werden in het Portugees vertaald.
In een argument (waarop het Hof van Cassatie niet uitdrukkelijk antwoordt) komt ter sprake dat de artikels niet correct werden vertaald. De uitgever betwist die onregelmatige vertaling niet, maar stelt dat de journalist niet aantoont dat de wankele kwaliteit aan de uitgever te wijten is.(74)
U las de achtste en laatste aflevering van het feuilleton "De rechter en de kwaliteit van de vertaling" van de hand van Isabelle Bambust.
Maar er is meer: volgende week, op dinsdag 30 januari 2018, blikt de auteur terug op het feuilleton, de hoofdrolspelers en de plot. Tijd voor overwegingen en conclusies. En een coda.
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 1: Fields & co
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 2: vertaalkwaliteit in de gerechtelijke wereld
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 3: stroomopwaartse vertaalkwaliteit
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 4: stroomafwaartse vertaalkwaliteit
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 5: de rechter en de kwaliteit van tolkprestaties
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 6: de rechter en de vertaalkwaliteit van stavingsstukken
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - aflevering 7: de rechter en vertaalde verzoeken, oproepingen en beslissingen
Aflevering 8
De rechter en de kwaliteit van de vertaling. Feuilleton - conclusies
(68) Rechtbank Overijssel (Nederland) 24 augustus 2016, AR nr. 2016/2570, Zaaknr. C/08/182257 / HA ZA 16-54.
(69) Hof van Cassatie (Frankrijk) 27 juni 2006, nr. 05-14588.
(70) Hof van Cassatie (Frankrijk) 4 januari 2000, nr. 97-45292.
(71) Rechtbank Den Haag (Nederland) 13 mei 2009, nr. AWB 08/8213 BESLU.
(72) Het woord ‘gedachte’ heeft een dubbele meervoudsvorm, waardoor er geen tussen-n wordt gebruikt.
(73) Hof van cassatie (Frankrijk) 30 januari 2014, nr. 12-24145.
(74) “(…); que Baudouin X... produit (...) un tableau comparatif reproduisant les articles qui ont été, selon lui, incorrectement traduits ou qui ont fait l’objet d’ajout; qu’il fait ainsi reproche à la société (…) d’avoir, sans son accord, modifié de façon substantielle les articles qu’il avait écrits en violation du droit au respect de son œuvre; mais que s’il est avéré que la traduction est défaillante, ce que la société (…) ne conteste pas, il n’en demeure pas moins que Baudouin X... ne démontre pas que la médiocre qualité de la traduction de ses articles et les ajouts modifiant les caractéristiques de son œuvre sont incontestablement le fait de la société (…) laquelle ne pourra donc se voir imputer ces violations des droits d’auteur de Baudouin X...”