Personen of organisaties die met een beperkte toegankelijkheid geconfronteerd worden, kunnen een beroep doen op een toegankelijkheidsprofessional. Ook wie een product of dienst op de markt aanbiedt of een evenement organiseert en vragen heeft bij de toegankelijkheid van zijn product, dienst of evenement, kan de expertise van een toegankelijkheidsprofessional inroepen.
Creatief puzzelen
De toegankelijkheidsprofessional zal altijd eerst het toegankelijkheidsprobleem analyseren en vervolgens een geschikte oplossing voorstellen. Soms voldoet een standaardoplossing, maar vaak is het creatief puzzelen met verschillende mogelijke oplossingen. Dit artikel geeft je een inkijk in de puzzeldoos van de toegankelijkheidsprofessional. Welke puzzelstukjes zitten er allemaal in? Wat kan je er als professional mee doen? Hoe kan je er de eindgebruiker, de evenementenorganisator, de productontwikkelaar, of de dienstenleverancier mee helpen? En hoe zijn de puzzelstukjes eventueel combineerbaar? Elk puzzelstukje is een taaloplossing. De toegankelijkheidsprofessional kan zijn puzzeldoos steeds aanvullen met nieuwe puzzelstukjes.
Taaloplossingen: de puzzelstukjes
Audiodescriptie
Audiodescriptie (AD) of audiobeschrijving is een techniek waarbij een commentaarstem beschrijft wat er op het scherm of live te zien is. Deze beschrijvingen worden ingepast op de momenten dat de personages niet spreken. De techniek is vooral bekend door de toepassing voor televisie en film, maar in principe kan alles beschreven worden: een dansvoorstelling, een theaterstuk, een tentoonstelling, een stoet, een sportwedstrijd, een presentatie op het werk, zelfs een handleiding.
AD kan voorbereid, live of semi-live zijn. Bij een film of televisiereeks is de AD op voorhand geschreven én opgenomen. Bij een theaterstuk is de AD al geschreven, maar gebeurt de beschrijving live. Er moet immers kunnen worden ingespeeld op eventuele variaties in de voorstelling.
Echte live AD wordt in Vlaanderen bijvoorbeeld verzorgd door Nevero (Maasmechelen). Zaakvoerster Susanne Verberk werkt samen met Priscilla Poldervaart (PRP Vertalingen, Antwerpen). Zij zorgden onder meer voor de AD bij het jaarlijkse festival Buitenbeenpop (een popfestival in Leopoldsburg voor personen met en zonder handicap), en bij evenementen zoals de Heilig Bloedprocessie in Brugge. Vooral bij de beschrijving van het festival krijgt Susanne Verberk heel wat vragen, maar ze geeft op de website van Nevero aan waarom het toch van belang is:
"Eigenlijk gaat het bij een festival vooral om de sfeer die eromheen hangt. […] er is echt van alles te beleven wat je als blinde of slechtziende zonder onze beschrijvingen totaal zou missen of misschien niet zou kunnen volgen.
Als voorbeeld geeft ze vuurwerk, het natspuiten van het publiek met een waterpistool, of een confettikanon. Deze elementen moeten ook begrijpelijk zijn voor wie niet alles ziet, anders kunnen ze beangstigend overkomen."
Als kijker of toeschouwer kan je soms kiezen of je AD gebruikt of niet. Dit kan bij televisie bijvoorbeeld via een parallelle uitzending op een ander kanaal. Of via een applicatie waarop je de AD afspeelt, zoals de Earcatch-app. In het theater zijn meestal aparte stoelen voorzien. In het museum kan je de AD beluisteren via een audioguide.
Audio-introductie
Een audio-introductie (AI) is een korte samenvatting van wat komt. Meestal wordt de AI voor het begin van een film, televisieprogramma of theatervoorstelling gegeven. De AI geeft informatie over de acteurs, de personages en het verhaal.
AI kan zowel opzichzelfstaand als in combinatie met AD voorkomen. Als de AI op zichzelf staat, wordt het hele verhaal al uit de doeken gedaan. Dan hoort het publiek tijdens de film, het televisieprogramma of de theatervoorstelling geen commentaarstem meer. Als de AI in combinatie met AD aangeboden wordt, schetst ze meestal de personages en de bredere context. Deze informatie helpt gebruikers het verhaal te volgen. AI is een goede optie voor films, televisieprogramma’s of theatervoorstellingen waarbij weinig stille momenten zijn, omdat de personages constant met elkaar praten. Dan past namelijk niet alle informatie in de AD tijdens de uitzending of voorstelling.
Een AI wordt in het theater soms gecombineerd met een touch tour. Hierbij krijgt het publiek op voorhand een rondleiding en kunnen ze het decor en soms ook de kostuums voelen. Een voorbeeld vinden we bij het Poolse theaterstuk voor kinderen Plastuś’ Diary. Daarin worden heel wat poppen en reuzegrote objecten gepersonifieerd. Het is voor het jeugdige publiek dus erg waardevol als ze deze op voorhand eens hebben kunnen voelen.
Gesproken ondertiteling
Zoals de naam al doet vermoeden, is gesproken ondertiteling een mondelinge weergave van bestaande ondertitels. De ondertiteling die in beeld verschijnt bij een film of televisieprogramma wordt voorgelezen of mondeling geparafraseerd.
Gesproken ondertiteling kan op verschillende manieren verkregen worden. Er bestaat voorleesapparatuur die via een centrale server werkt, zoals Orion Webbox. Hierbij wordt de tekst-eerst naar een centrale server gestuurd en daar in spraak omgezet. De gebruiker krijgt de spraak dan thuis als een streamingdienst aangeleverd. Er zijn ook apparaten die de ondertitels bij de eindgebruiker thuis in spraak omzetten, zoals KomFox. Beide systemen kunnen voor zowel interlinguale als intralinguale ondertiteling gebruikt worden.
Gesproken ondertiteling kan ook verweven zitten in de AD van een televisieprogramma, film of theaterstuk. Als een personage bijvoorbeeld Engels spreekt in een voor het overige Nederlandstalig programma, vertaalt de AD-stem de Engelse woorden in het Nederlands. Voor de helderheid worden voor programma’s met meerdere anderstalige personages meestal meerdere stemmen gebruikt.
Bij audiodescriptie en gesproken ondertiteling komen, zoals bij veel taaloplossingen, ook auteursrechtelijke aspecten kijken. Het auteursrecht is in de Europese Unie nog niet geharmoniseerd. In sommige landen verplicht het auteursrecht de audiobeschrijver om ondertitels letterlijk voor te lezen. In België is dat niet het geval; de audiobeschrijver mag vrij vertalen, inkorten en creatief omgaan met het werk van de ondertitelaar, zodat de AD en de gelezen ondertiteling perfect geïntegreerd kunnen worden in de totaalervaring van de film, het theaterstuk of het evenement.
Vergrotingen
Heel wat mensen die slechtziend zijn, kunnen nog wel gebruikmaken van vergrotingen. Dit kan eenvoudigweg door tekst op je computer te vergroten of door af te drukken in een groter lettertype. Maar er bestaat ook meer geavanceerde technologie.
Een beeldschermloep is zo’n technologie. Er bestaan zowel optische als digitale loepen. De loep kan op eender welk soort tekst geplaatst worden. De gebruiker krijgt dan de tekst vergroot weergegeven op het beeldscherm. Er zijn zowel vaste toestellen als mobiele apparaten. Het Vlaamse Integra en het Nederlandse Optelec bieden zowel vaste als mobiele toestellen aan.
Vertaling in braille
Braille is een lees- en schrijfalfabet dat de Fransman Louis Braille speciaal voor blinden en slechtzienden ontwikkelde. De gebruikers voelen verschillende combinaties van puntjes in reliëf. Elke combinatie staat voor een bepaalde letter of een bepaald leesteken.
Elke taal heeft een verschillend brailleschrift, maar de meeste volgen de conventies van het zogenaamde Unified international braille of wereldbraille. Ook het Nederlandse braille volgt de conventies van het internationale braillesysteem.
Een vertaling in braille en omgekeerd kan manueel gebeuren, maar steeds vaker wordt er gebruik gemaakt van technologische hulpmiddelen. Zo kan je een brailleleesregel aan je computer, tablet of smartphone koppelen. Die geeft de tekst die op het scherm staat weer in brailleschrift. Je kan tekst op het scherm ook in braille afdrukken met behulp van een brailleprinter. Voor de vertaling van een gedrukte tekst kan je een beroep doen op braillekopieerapparaten.
Voorleesfunctie
Een voorleesfunctie leest tekst voor aan mensen die om eender welke reden zelf geen tekst kunnen lezen. Dit kan gaan om informatie op het web, maar ook om tekstuele informatie op je smartphone of tablet. Ook een e-book kan je lezen met behulp van deze technologie.
De voorleesfunctie kan op verschillende manieren aangereikt worden. Voor digitale inhoud wordt met een voorleestool gewerkt. Tools als ReadSpeaker, Fluency, BrowseAloud en iSpeech lezen de tekst van websites, mobiele apps, digitale boeken, en allerlei andere digitale, documenten voor. Het nadeel van deze tools is dat websitebouwers ze moeten voorzien, wat gelukkig steeds vaker het geval is. De grote overheidswebsites blijven een beetje achter, maar opvallend veel lokale besturen, zoals die van de Nederlandse gemeente Lochem, hebben de voorleesfunctie al ingebouwd in hun website.
Om een tool als ReadSpeaker, Fluency, BrowseAloud en iSpeech te kunnen gebruiken, moet de inhoud wel eerst digitaal beschikbaar zijn. Daarom zet Voor leerlingen met een ernstige beperking in de schriftelijke communicatie zet Eureka ADIBib (Leuven) gedrukte schoolboeken eerst om in een digitaal bestand. Ze gebruiken daarvoor OCR-software (Optical Character Recognition). Vervolgens kunnen de leerlingen het bestand op het scherm bekijken en met voorleessoftware (SprintPDF, WodyPDF of Kurzweil) luisteren naar wat er in het leerboek staat. Zo kunnen alle leerlingen in de klas met hetzelfde materiaal werken. Eureka ADIBib was in 2014 genomineerd voor een LIA (Language Industry Award) in de categorie Beste taalsoftware/ taalapp.
Er bestaan ook apparaten die rechtstreeks van een papieren versie voorlezen, de Clear Reader Plus bijvoorbeeld. Dit is een draagbaar apparaat dat de tekst via een ingebouwde camera en luidsprekers voorleest.
Nog een andere voorleesfunctie vinden we terug bij DAISY. DAISY-bestanden zijn gestructureerde audiobestanden. DAISY-bestanden zijn meestal opnames van boeken, kranten of magazines. De opnames zijn meestal met tekst-naar-spraakomzetting gemaakt. Dat de audiobestanden gestructureerd zijn, wil zeggen dat de gebruiker in de audio kan navigeren. DAISY is de afkorting van Digital Accessible Information System. Het systeem maakt gedrukte informatie op een efficiënte manier toegankelijk voor mensen met een ernstige leesbeperking. DAISY-bestanden worden op een speciale DAISY-speler afgespeeld of met speciale DAISY-software op een computer.
Vertaling in gebarentaal
Volgens Fevlado zijn er in Vlaanderen zesduizend gebruikers van Vlaamse Gebarentaal (VGT) voor wie deze taal hun moedertaal is. VGT is de voornaamste taal binnen de Vlaamse Dovengemeenschap. Voor gebruikers van VGT als moedertaal is een tolk Nederlands-VGT en omgekeerd vaak de ideale taaloplossing.
Gebarentalen zijn natuurlijke talen met een eigen grammatica en een eigen gebarenschat. Ze zijn even natuurlijk als Frans, Engels of Arabisch. Vlaamse Gebarentaal (VGT) en Nederlandse Gebarentaal (NGT) zijn twee verschillende talen. Er bestaat wel een internationale gebarentaal (International Sign), maar deze wordt vooral gebruikt als lingua franca op internationale congressen.
In vele landen worden televisieprogramma’s voorzien van een vertaling in gebarentaal. Zo kunnen gebruikers van Vlaamse Gebarentaal op de website van De Redactie (VRT) Het Journaal bekijken in Vlaamse Gebarentaal. Een tolk Vlaamse Gebarentaal is dan in beeld te zien. Ook Karrewiet Plus, het nieuwsprogramma van de VRT voor kinderen, kan je online en op televisie bekijken met een tolk Vlaamse Gebarentaal.
Ook tolken in gebarentalen kan voorbereid, live of semi-live gebeuren. De vertolking in gebarentaal van een fictiereeks op televisie kan voorbereid worden. Bij een live presentatie op een congres krijgen de tolken misschien voorbereidend materiaal, maar wat er exact gezegd zal worden, weten ze niet op voorhand.
Schrijftolk
De schrijftolk typt simultaan alles uit wat er gezegd wordt ten behoeve van mensen die het gesproken woord niet goed horen of verstaan. De tolk geeft ook andere relevante auditieve elementen weer: wanneer er gelachen wordt bijvoorbeeld, of de manier waarop iets gezegd wordt. Alle informatie wordt in een doorlopende tekst aangereikt.
De schrijftolk gebruikt geen klassiek toetsenbord, maar een veyboard. De toetsen op dit veyboard geven geen letters weer, maar lettergrepen. Zo kan een schrijftolk een normaal spreektempo bijhouden.
Ondertiteling voor doven en slechthorenden
Ondertiteling voor doven en slechthorenden geeft alle auditieve informatie bij een film, televisiereeks, presentatie, theaterstuk, sportwedstrijd enz. weer. Meestal gaat het hierbij om intralinguale ondertiteling, in tegenstelling tot interlinguale of vertalende ondertiteling.
Naast wat er gezegd wordt, geeft deze vorm van ondertiteling ook aan wie het zegt. Dat gebeurt meestal door kleurencodes, al zijn er ook landen waar het de gewoonte is om de boodschap het gezegde te laten voorafgaan door de naam van de spreker en een dubbele punt. Op deze manier verlies je echter veel kostbare ruimte.
Als er voldoende ruimte is, wordt soms ook aangegeven op welke manier een spreker dingen zegt. Om plaats te besparen gebeurt dit meestal door het gebruik van leestekens. Gezongen tekst wordt aangeduid met een asterisk of wordt cursief gezet.
Bij ondertiteling voor doven en slechthorenden worden ook relevante geluiden beschreven. Vooral geluiden buiten beeld, zoals een deur die dichtslaat, kunnen belangrijk zijn.
Ondertiteling voor doven en slechthorenden wordt in veel verschillende contexten gebruikt: van televisieprogramma’s tot musicals, van congressen tot informatiesessies voor buurtbewoners. In het theater spreken we vaak van boventiteling, omdat de titels boven het podium verschijnen. Er wordt echter ook geëxperimenteerd met titels aan de zijkant of in het midden de scène. Bij congressen en informatiesessies voor buurtbewoners worden de sprekers live ondertiteld. Dit kan gebeuren op een extra scherm, of via applicaties op een smartphone of tablet.
Ook bij ondertiteling voor doven en slechthorenden kunnen we een onderscheid maken tussen voorbereide, live en semi-live ondertiteling. De ondertitels bij een fictiereeks op televisie zal je helemaal op voorhand klaar hebben staan. De live uitzending van een praatprogramma of sportwedstrijd, of een informele bijeenkomst zoals de jaarlijkse vergadering van buurtbewoners zal je uiteraard helemaal live moeten ondertitelen. En bij een theaterstuk kan het zijn dat je de voorbereide boventitels nog snel moet aanpassen, bijvoorbeeld wanneer de acteurs plots beginnen te improviseren.
Live ondertiteling wordt vergemakkelijkt door een aantal taaltechnologieën. De meest gebruikte zijn een veyboard en spraakherkenningssoftware zoals Dragon Speech. Met een veyboard typ je bij elke aanslag een hele lettergreep, zodat je het spreektempo kan bijhouden. Met Dragon Speech kan je de ondertitels gewoon inspreken. Die worden dan als tekst weergegeven. Hier komt vaak wel nog een correctie aan te pas.
Vertaling in pictogrammen
Lezen en schrijven is niet voor iedereen evident. In Europa zijn er naar schatting tussen de twee en vijf miljoen mensen voor wie communicatie gemakkelijker zou zijn als deze niet via tekst, maar via pictogrammen of plaatjes zou verlopen. Daarom hebben onderzoekers van het Centrum voor Computerlinguïstiek aan de KU Leuven een software ontwikkeld die Nederlands, Engels en Spaans vertaalt in pictogrammen, en omgekeerd. De software heet Text2Picto en won eerder dit jaar een LIA (Language Industry Award) in de categorie Beste taaldienst 2015.
Augmented reality
Augmented reality is een technologie waarbij een werkelijk beeld wordt aangevuld met een extra laagje informatie. Het immens populaire spel Pokémon Go bewijst hoe augmented reality een verrijking kan zijn. Het spel wordt zo massaal gespeeld omdat het écht lijkt. Je ziet op het scherm van je smartphone de Pokémons ín de omgeving die voor je ligt.
Als taaloplossing wordt augmented reality gebruikt voor de projectie van ondertitels. Op het scherm van je smartphone of tablet krijg je zowel wat er zich in de realiteit voor je afspeelt als een extra laagje ondertitels te zien. Dit zorgt ervoor dat je bij een presentatie niet telkens van de PowerPoint op het grote scherm naar je smartphone en terug hoeft te switchen.
Wie liever niet de hele tijd naar zijn smartphone staart, kan ook gebruikmaken van augmented realitybrillen. Als je door dit soort brillen kijkt, kun je meteen ook een projectie van de ondertitels zien. Zo zorgen ze ervoor dat je in dezelfde richting kijkt als de toeschouwers die deze technologie niet gebruiken.
Augmented reality kan zowel voor intralinguale als voor interlinguale ondertiteling gebruikt worden. Het Amerikaanse Atos stelde in 2015 bijvoorbeeld augmented realitybrillen beschikbaar voor het Franse theaterfestival Festival d"Avignon. Bezoekers konden kiezen in welke taal ze de ondertitels geprojecteerd wilden zien. Atos heeft plannen om ook interlinguale ondertiteling op te nemen in haar aanbod. Bij de brillen van Verbavoice is dit al realiteit.
Applicaties voor smart devices
Heel wat taaloplossingen komen tot bij de gebruiker via een mobiele applicatie voor smart devices. De ontwikkelingen op de tablet- en smartphonemarkt bieden heel wat mogelijkheden.
Het Duitse bedrijf Verbavoice ontwikkelt voornamelijk applicaties voor live ondertiteling en live vertaling in gebarentaal. Hierbij kan de gebruiker via zijn tablet of smartphone de dienst aanvragen en ontvangen. De spreker draagt een microfoontje en een ondertitelaar of tolk gebarentaal zet deze spraak om in ondertitels of gebarentaal. De vertaling wordt dan live gestreamd naar de gebruiker.
Vanuit het Verenigd Koninkrijk komt de applicatie Signly. Deze applicatie werd ontworpen door Mark Applin, de oprichter van het bedrijf Intermedia, en Deafax, een liefdadigheidsinstelling die allerlei technologische diensten ontwikkelt voor dove gebruikers. Dankzij de Signly-app kan ook een gebarentaalgebruiker een volwaardig museumbezoek met gids ervaren. Hij scant de QR-code bij een werk in de tentoonstelling en op het scherm van de smartphone verschijnt een gebarentolk in augmented reality. Signly was eerder dit jaar genomineerd voor een LIA (Language Industry Award) in de categorie Beste taalsoftware /taalapp 2015.
Het Nederlandse bedrijf Soundfocus heeft de Earcatch app ontwikkeld, waarmee je de AD bij een film op televisie of in de bioscoop kan downloaden. Het AD-bestand download je op voorhand, en kan je afspelen terwijl je naar de film kijkt. Op het moment van beluisteren heb je geen internetverbinding nodig. Ook deze applicatie was genomineerd voor een LIA in de categorie Beste taalsoftware/ taalapp 2015.
Overzicht van de artikels
De t(aal) van toegankelijkheid
Het belang van toegankelijkheid
Toegankelijkheid beantwoordt aan diverse noden
Geïntegreerde taaloplossingen: inclusieve aanpak loont
De toegankelijkheidsprofessional
De taaloplossingen van de toegankelijkheidsprofessional
Toegankelijkheid is business