Beste student, vind jij je het ook zonde dat niemand je bachelorproef of masterscriptie leest? Ieder jaar worden er pareltjes geschreven over onderwerpen die ook de actieve taalprofessionals interesseren. Die hebben natuurlijk geen tijd om je hele scriptie te lezen, maar ze zijn wel geïnteresseerd om te weten wat de taalprofessionals van morgen allemaal onderzoeken en bestuderen. De oplossing? Een populariserend artikel waarin je de kern van je scriptie op een prettige manier weergeeft. Dat soort artikels wil De Taalsector graag publiceren.
Laat van je horen en zend je werkstuk naar
Dit is het artikel van Kelsey Ruys. Zij raakte met haar artikel zelfs op de shortlist voor een van de vier Juryprijzen bij de LIA's (Language Industry Awards). Met een voortreffelijk artikel over de mythe van de onvertaalbaarheid van humor schoot ze net geen hoofdvogel af. Een ding is echter zeker: het werk van Kelsey Ruys wordt gelezen!
Humor over de grenzen heen: de mythe van onvertaalbaarheid
‘Cleopatra komt aan op haar boot. Wil je hem, uh, haar zien? Ik kan niet meer spreken, ik ben zo opgewonden!’ ‘Ja, ik wil haar zien. And I hope she’s not on her pyramid.’
Deze dialoog werd gespeeld door twee acteurs uit de Amerikaanse improvisatieshow ‘Whose Line is it Anyway?’ De opdracht bestond erin een scène te improviseren die zich afspeelt in het Oude Egypte. Pyramid werd hier gebruikt als paroniem, een woord dat op een ander woord lijkt, maar toch anders geschreven en uitgesproken wordt. Eigenlijk had het: I hope she’s not on her period moeten zijn, ofwel, ‘ik hoop dat ze niet ongesteld is.’ Omdat piramides steevast geassocieerd worden met Egypte, draagt deze woordspeling bij tot het humoristische effect van de scène. Voor vertalers is zoiets echter niet eenvoudig. Maar onvertaalbaar?
Complex
Chario (2010, p. 2) wees er al op dat het vertalen van verbale humor complex is, aangezien die de grenzen van linguïstische ambiguïteit aftast en vaak gecombineerd is met culturele referenties, en in bovenstaand geval met associaties.
Dubbelzinnig
In ‘Spoken Word to Written Text Subtitling’ toont Hillman (2010, p. 390) hoe deze dubbelzinnigheid bij de vertaling kan verdwijnen. Zo haalt hij als voorbeeld een woordspeling aan uit de film ‘Das Leben der Anderen’. Daar vraagt de ene Stasi-officier aan de andere: ‘Was ist der Unterschied zwischen Erich Honecker und nem Telefon? Keiner! Aufhängen! Neu wählen!’ Aufhängen kan hierbij verwijzen naar het ophangen van een telefoon of van een persoon. Ook neu wählen gheeft twee betekenissen: ‘een nieuw nummer kiezen’ en ‘nieuwe verkiezingen houden’. In het Engels werd de tweede zin vertaald als: ‘None at all. Hang up, try again!’ Hier is de dubbelzinnigheid verdwenen die duidelijk aanwezig is in de Duitse versie.
Onvertaalbaar?
Zijn dergelijke woordspelingen dan onvertaalbaar? Helemaal niet. Het komt er volgens Chiaro op neer dat de vertaler voor de linguïstische ambiguïteit in de brontaal op zoek gaat naar een gelijkaardige ambiguïteit in de doeltaal. Bij het vertalen van woordspelingen zou de vertaler dus rekening moeten houden met zowel het semantische als het culturele aspect van de originele tekst. Chiaro gaat verder en zegt dat het doel, namelijk het publiek laten lachen, eveneens gerespecteerd moet worden. Ze besluit dat we van een goede vertaling kunnen spreken als de humor het publiek weet te bereiken, ongeacht de vraag of de grap dicht tegen het origineel aanleunt.
Een letterlijke vertaling is immers vrijwel nooit mogelijk, omdat de plurivalentie van termen van taal tot taal verschilt, net zoals cultuur dat doet van gemeenschap tot gemeenschap en humor van individu tot individu. Samen met Hillman wijst ook Schröter (2010, p. 142) erop dat woordspelingen zo taalafhankelijk zijn dat bij een letterlijke vertaling de ambiguïteit verloren gaat.
Woordspelingen vertalen vergt dus veel creativiteit, kennis van de bron- en doeltaal en cultuurkennis. Toch zijn humor en woordspelingen vertaalbaar. Vertalers kunnen immers diverse vertaaltechnieken toepassen. Zo kan de vertaler volgens Gottlieb (1997, p. 210) de woordspeling bijna letterlijk vertalen, al dan niet met verlies van het humoristische effect, of ze aanpassen aan de doeltaal en het doelpubliek om de humor te behouden. Verder kan de woordspeling door een niet-woordspeling worden vervangen of elders gecompenseerd worden.
Poes
Wat betekent dit concreet voor de ongestelde Cleopatra en haar piramide?
De vertaler zou eerst de Engelse woordspeling moeten doorzien, deze bij voorkeur vertalen door een - in dit geval Franse - woordspeling met humoristisch effect en het liefst met een gelijkaardige associatie. Een hele waslijst dus. Toch is de vertaler hierin geslaagd. De officiële vertaling klinkt namelijk als volgt:
‘Cléopâtre arrive dans sa barge. Désirez-vous le voir? La voir? Je suis trop excité, je ne peux plus parler!’ ‘Oui, je veux la voir. J’espère que son minou n’est plus indisposé.’
Het paroniem pyramid werd hier vervangen door het homoniem, minou, een ander soort woordspeling. Minous tijd als heilige dieren beschouwden.
Indisposé kan dan weer gebruikt worden in de betekenis van ongesteld zijn. Zodoende heeft de vertaler zowel de originele betekenis, de woordspeling als de associatie met Egypte weergegeven.
Een Nederlandse vertaling was helaas niet voorhanden, maar misschien wilt u zelf even proberen?
Bibliografie
Chiaro, D. (2010). Translating Humour in the Media. In Translation, Humour and the Media. London: Bloomsbury Academic.
Gottlieb, H. (1997). You got the picture? On the polysemiotics of subtitling wordplay. In Essays on Punning and Translation. [Online] http://books.google.be/
Hillman, R. (2010). Spoken Word to Written Text Subtitling. In The Oxford Handbook of Translation Studies. Oxford: OUP Oxford.
Schröter, T. (2010). Language-play, Translation and Quality – with Examples from Dubbing and Subtitling. In Translation, Humour and the Media. London: Bloomsbury Academic.