Bij Amsterdam University Press is het boek ‘Van wie is het Wilhelmus?’ van Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin en Tim de Winkel verschenen.
In dit boek halen de auteurs alles uit de computer om te achterhalen wie de echte auteur van het Wilhelmus is.
Een boek over het Wilhelmus, maar veel meer nog over auteursherkenning, op dit moment de populairste discipline binnen de stylometrie, een van de coolste velden binnen de digitale geesteswetenschappen.
Wat is stylometrie én wie is de auteur van het Wilhelmus? (spoiler alert)
Geuzenlied
Sinds 1932 is het Wilhelmus het officiële volkslied van Nederland. Maar het lied is natuurlijk een stuk ouder: het stamt al uit de 16de eeuw. Het Wilhelmus is een geuzenlied. Zoals vele geuzenliederen ontstond ook het Wilhelmus als een Nederlandse tekst die op een bestaande (Franse) melodie werd geënt. De meeste van dat soort teksten waren anoniem. Daardoor is er veel onzekerheid over wie het Wilhelmus nu echt geschreven heeft.
Er zijn in de loop van de geschiedenis veel kandidaat-auteurs genoemd, maar het vaakst is het Wilhelmus toegeschreven aan Marnix van Sint-Aldegonde. Er is echter geen concrete bron die dit onweerlegbaar bevestigt en dus is er ook altijd twijfel en zelfs weerstand geweest.
Marnix van Aldegonde
De auteurs van "Van wie is het Wilhelmus?" hebben om te beginnen een corpus samengesteld van auteurs die in de loop van de geschiedenis genoemd zijn als mogelijke auteur van het Wilhelmus.
Omdat er in die teksten grote spellingvariatie optreedt, zijn alle teksten eerst genormaliseerd met behulp van een tagger-lemmatizer. Dat is software die bijvoorbeeld het woordje "uan" herkent als een variant van het lidwoord "van". Voor het verder onderzoek is "van" dan het lemma. De software geeft ook automatisch aan dat "van" qua woordsoort een voorzetsel is.
Eenmaal het corpus samengesteld, kwamen de auteurs op basis hun computationele methoden, waaronder de voor kenners vertrouwde principale componentenanalyse (PCA), telkens uit bij Marnix van Aldegonde als de meest waarschijnlijke van alle kandidaat-auteurs van het Wilhelmus.
Alle experimenten die de computer dwongen een keuze te maken uit alle mogelijke kandidaat-auteurs leverden allemaal telkens opnieuw Marnix van Aldegonde als meest waarschijnlijke auteur op.
Oplichters
Maar Mike Kestemont en zijn collega's wilden meer doen dan één auteur uit een line-up van mogelijke auteurs kiezen. Want stel dat de auteur van het Wilhelmus nog een andere auteur is dan al die kandidaten die in de loop van de eeuwen genoemd zijn.
Met de zogenaamde oplichtersmethode, waarbij de computer gedwongen wordt om uitspraak te doen over teksten van zogenaamde oplichters, d.w.z. auteurs die op het eerste gezicht geen kandidaat zijn om als auteur van de tekst te worden herkend, kwam een van de oplichters, Petrus Datheen, een rondtrekkende prediker uit Ieper, als de meest waarschijnlijke kandidaat naar voren.
Petrus Datheen (1531 - 1588) is ook de auteur van een psalmberijming die ooit erg populair was, maar in de 18e eeuw werd verguisd. Hij staat onder meer bekend als de ‘dichter met de ezelsoren’, omdat hij zo in spotprenten werd afgebeeld.
Petrus Datheen, die op het juiste moment goede banden lijkt te hebben gehad met Willem van Oranje, is waarschijnlijk nooit een ernstige kandidaat voor het auteurschap van het Wilhelmus geweest, omdat hij een rabiaat calvinist was. Hij raakt nog tijdens zijn leven in onmin met Willem van Oranje.
De eerste reacties op de naam Datheen als mogelijk auteur laten zien dat het debat waarschijnlijk nog lang niet gesloten is.
Auteurs
Mike Kestemont promoveerde op computationele auteursherkenning in Middelnederlandse teksten. Hij onderzocht welke delen van de Spiegel historiael door Jacob van Maerlant waren geschreven en welke door Filip Utenbroeke. Hij is als onderzoeker verbonden aan het Instituut voor de Studie van de Letterkunde in de Nederlanden (ISLN) van de Universiteit Antwerpen.
Els Stronks is onderzoeker en docent vroegmoderne Nederlandse letterkunde (1550 - 1830) aan de Universiteit Utrecht.
Martine de Bruin is productmanager en IT-ontwikkelaar bij het Meertens Instituut in Amsterdam. Zij ontdekte in de late jaren 90 de twee oudste nu bekende, gedrukte Nederlandse versies van het Wilhelmus in een Duitse en een Franse bibliotheek.
Tim de Winkel voltooide in 2016 aan de Universiteit Utrecht de onderzoeksmaster Nederlandse letterkunde met een scriptie waarin hij als eerste probeerde het raadsel van het auteurschap van het Wilhelmus middels stylometrie op te lossen.
Digital Humanities
Digital Humanities is hot. Digital Humanities (DH of digitale geesteswetenschappen) is zowat alles wat zich afspeelt op het kruispunt van computertoepassingen en geesteswetenschappen. Digitale tekstanalyse bijvoorbeeld. Nog niet zo lang geleden analyseerden geesteswetenschappers teksten op papier ergens in een bibliotheek. Vandaag gebruiken ze steeds vaker computertechnologie om grote hoeveelheden digitale tekst te analyseren. Terwijl de traditionele geesteswetenschapper zijn tekstmateriaal op microniveau analyseert, herkent de computer op macroniveau snel en gemakkelijk patronen die in grote hoeveelheden tekst terugkeren.
Op dit moment proberen onderzoekers ook inzichten uit de artificiële intelligentie en deep learning in toepassing te brengen.
Stylometrie
Een spannend domein binnen de Digital Humanities is de stylometrie, zeg maar de computationele stilistiek. Het is het onderzoeksdomein van Mike Kestemont. Hij schrijft algoritmes die automatisch de auteur van een anonieme tekst kunnen herkennen door middel van de kwantitatieve analyse van individuele schrijfstijlen. Mike Kestemont is een expert in auteursherkenning. Hij kijkt daarvoor niet naar de inhoud van een tekst of naar opvallende kenmerken van iemands schrijfstijl, maar eerder naar onopvallende kleine woordjes die iedereen meestal onbewust op een eigen unieke manier gebruikt. De unieke vingerafdruk zit in de functiewoordjes: voorzetsels, voegwoorden, lidwoorden, enz. die men heel frequent gebruikt.
In 2013 onthulden de taalkundigen Peter Millican en Patrick Juola dat het boek The Cuckoo's Calling van de hand van J.K. Rowling is, die het onder het pseudoniem Robert Galbraith had laten uitgeven. Millican en Juola hadden naar eigen zeggen niet veel langer dan een half uurtje nodig om Rowling als de meest waarschijnlijke auteur aan te duiden.
Ze deden dat onder meer op basis van een vergelijkende analyse van de honderd meest frequente woorden in The Cuckoo’s Calling enerzijds en de honderd meest frequente woorden in werk van een aantal kandidaat-auteurs, waaronder Rowling, anderzijds.
Is het nu bewezen wie de auteur van het Wilhelmus is?
Dat is zeker niet wat de auteurs van "Van wie is het Wilhelmus?" beweren: "De resultaten van een zuiver stylometrische studie zijn op zichzelf nooit bewijskrachtig genoeg: de bevindingen moeten immers kritisch worden gevalideerd tegen wat we uit het niet-computergestuurde onderzoek weten of kunnen uitzoeken.’
‘Wij beschouwen onze analyses niet als een vervanging van de kritische oordelen van individuele onderzoekers die met traditionele middelen te werk gingen. Wel zien we ze als een nieuwe insteek in het filologisch onderzoek, waarin we met een frisse, niet-vooringenomen blik naar het materiaal kijken. De analyses geven ons ook de mogelijkheid om nieuwe vragen te formuleren die men tot op heden niet heeft durven of kunnen stellen,’ aldus de auteurs in hun boek.
De stylometrie boeit overigens niet alleen taalkundigen, historici en andere geesteswetenschappers. Ook politie en justitie zijn geïnteresseerd. Zij gebruiken forensische stylometrie bijvoorbeeld om de auteur van een anonieme dreigbrief te achterhalen.
Ten slotte houdt de stylometrie zich niet uitsluitend met tekst, maar ook met beeld en muziek bezig. Denk aan gezichtsherkenning en muziekherkenning.
ISBN: 9789462985124
e-ISBN: 9789048536146
Meer info: http://nl.aup.nl/books/9789462985124-van-wie-is-het-wilhelmus.html
De tekst van het Wilhelmus op de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/_geu001etku01_01/_geu001etku01_01_0049.php
Meer info: http://mike-kestemont.org/
De Louis Peter Grijp-lezing van Mike Kestemont over de computationale methoden waarmee het auteurschap van het Wilhelmus mogelijk te bepalen is: https://vimeo.com/167434114